بهره‌وری و منابع طبیعی

پیشرفت، رشد و تحوّل هر کشور و جامعه‌ای، در گرو داشتن دانش و فناوری و استفاده بهینه و مطلوب از امکانات و ظرفیت‌هاست. در این راستا، بهره‌گیری از منابع و استعدادهای طبیعی و انسانی، امری بایسته و ضروری به نظر می‌اید. بهره‌وری را می‌توان به استفاده مطلوب از امکانات، سرمایه‌ها، نیروها، منابع و فرصت‌ها در تولید کالا و علم و عرضه خدمات» تعریف کرد. در چنین حالتی، بهره‌وری می‌تواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات و منابع مادّی (فنّاوری، مدیریت، نیروی انسانی و منابع طبیعی) و معنوی (ارزش‌ها، رفتارها و هنجارهای اجتماعی) در راه رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه زندگی انسان باشد.

ضرورت بهره‌وری

در حال حاضر، در ایران با وجود داشته‌های فراوان انسانی و طبیعی (بویژه منابع طبیعی اوّلیه و انرژی) و تأکید مستقیم و غیرمستقیم آموزه‌های دینی و سنّت‌های سازنده ملّی در مورد بهره‌وری بهینه از منابع و امکانات، میزان بهره‌وری در بخش‌های مختلف جامعه در حدّ مطلوبی نیست. از سوی دیگر، گسترش روزافزون جمعیت و مصرف شتابان منابع و نیز محدودیت آنها، روز به روز، قدرت بهره‌برداری از منابع را محدودتر کرده و موجب گران‌تر و مشکل‌تر شدن دسترسی به منابع اوّلیه تولید شده است.
حال اگر قصد داریم در دنیای پُررقابت امروزی، رونق اقتصادی و اجتماعی بهتری داشته باشیم، لازم است به بهره‌وری بالایی برسیم؛ زیرا ایستادگی و تداوم حیات در صحنه جهانی، مستلزم سرعت و دقّت بیشتر است. این مسئله برای کشور ما اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چون در سه دهه اخیر، شاهد تحوّلات بزرگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از جمله: انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، تحریم‌های اقتصادی و بلایای طبیعی بزرگ (مثل زلزله) بوده‌ایم و به همین دلیل، برای جبران این خسارت‌ها و رفع تنگناهایی چون: بیکاری، وجود یارانه‌های غیرمنطقی، محاصره اقتصادی، کمبود مسکن و دَه‌ها مشکل دیگر، باید تلاش و نهضتی همه‌جانبه را آغاز کنیم و زمان را به همراه حفظ کیفیت و کمیت، به بند کشیم که تنها با تکیه بر اصل بهره‌وری، به این هدف خواهیم رسید.

آسیب‌شناسی بهره‌وری در ایران

این موضوع از ابعاد مختلفی می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد؛ از جمله از دیدگاه منابع انسانی، منابع طبیعی و نیز از دیدگاه اقتصادی (تولید، توزیع و مصرف) که هر کدام از این موارد، خود، شامل زیرمجموعه‌ای از موضوعات مختلف هستند؛ امّا آنچه در این جا مدّ نظر است، آسیب‌شناسی و شیوه استفاده بهینه از منابع طبیعی و ذخایر ملّی است.

بهره‌برداری نامطلوب از منابع طبیعی

ذخایر و منابع طبیعی مانند: آب، خاک، جنگل و مرتع و انرژی (سوخت‌های فسیلی، نیروی باد و...)، ارزشمندترین ثروت‌های یک کشور هستند و پشتوانه عظیمی برای اقتصاد به شمار می‌ایند. با تمام اهمیتی که منابع و ذخایر طبیعی دارد، شیوه بهره‌برداری از منابع و ذخایر کشور ما، وضعیت مطلوبی ندارد.

آب

در حال حاضر در کشور ما، برای مصارف شهری و روستایی و صنعتی و کشاورزی، از شیوه‌های مختلفی برای بهره‌برداری از منابع آبی بهره گرفته می‌شود که کم‌تر با استانداردهای بهره‌وری هماهنگ است، به گونه‌ای که از 400میلیارد متر مکعب باران سالانه، 270 میلیارد متر مکعب آن، به صورت‌های مختلف، تبخیر یا از دسترس، خارج می‌شود.
میانگین مصرف سرانه آب در جهان (در بخش‌های مختلف)، حدود 580 متر مکعب برای هر نفر در سال است؛ ولی در ایران ـ‌که کشوری کم آب نیز هست‌ـ، این رقم برای هر نفر، 1300 متر مکعب است. در بخش صنعت هم آب، به دلیل آلوده شدن به سموم و مواد شیمیایی و میکروبی و وارد شدن از راه چاه‌ها به سفره‌های زیرزمینی، کیفیت خود را از دست می‌دهد و قابلیت بهره‌برداری مجدّد از آن، کاهش می‌یابد.
به هر حال، این موارد، بیانگر اتلاف و اسراف بیش از اندازه آب است که با اصلاح فرهنگ مصرف، می‌توان انتظار بهره‌وری بیشتری از آن داشت.

خاک

خاک، یکی دیگر از منابع ارزشمند حیات بشری است که برای تشکیل یک سانتی‌متر آن در روی زمین، بیش از هزار سال زمان نیاز است و به همین دلیل، باید از آن درست استفاده کرد. بهره‌برداری نادرست از خاک، موجب فرسایش آن می‌شود که این امر، پیامدهای ناگوار فراوانی خواهد داشت، از جمله این که می‌تواند زمین‌های کشاورزی را به بیابان تبدیل کند، راه‌های بیابانی را مسدود کند، محصولات غذایی را کاهش دهد، هوای شهر و روستا را به گرد و غبار آلوده کند، موجب جاری شدن سیل شود، سدها، دریاچه‌ها و منابع آبی را از خاک، انباشته کند و بدین ترتیب، هزینه‌های فراوانی بر دوش ملّت خواهد گذاشت. متأسّفانه، هرساله در کشور ما، به خاطر دخالت‌های بی‌رویه انسان، مانند: چرای بی‌رویه دام، بهره‌برداری بیش از حد از خاک، شیوه شخم زدن نامناسب خاک و کندن بوته‌ها و درختچه‌ها برای تأمین سوخت، میلیون‌ها تُن خاک از بین می‌رود و به وسعت مناطق بیابانی افزوده می‌شود؛ در حالی که با افزایش جمعیت و نیاز به موادّ غذایی بیشتر، حفظ زمین‌های حاصلخیز، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این مورد می‌فرماید: حُرمت زمین را نگه دارید؛ زیرا زمین به منزله مادر شماست».1

جنگل و مرتع

جنگل‌ها، با تعدیل هوا، فراهم آوردن فراورده‌های صنعتی، ساختمانی و پزشکی مورد نیاز و از همه مهم‌تر، حفظ خاک و پیشگیری از جاری شدن سیلاب و پیامد‌های ناشی از آن، شرایط مساعدی برای زندگی انسان فراهم می‌آورند. اگر درختان جنگلی در حجم انبوهی قطع شوند، تعرّق گیاهان کاهش می‌یابد که خود این امر، به کاهش بارندگی و خشک شدن خاک و گسترش مناطق بیابانی می‌انجامد.
متأسّفانه در کشور ما، روند تخریب جنگل، با شدّت زیادی ادامه دارد؛ به گونه‌ای که سالانه چهار درصد جنگل‌های کشور ما نابود می‌شود و طی چهل سال اخیر، سی درصد از حجم جنگل‌های کشور کم شده است.2
سالانه، میلیون‌ها متر مکعب از ذخیره چوب و منابع ملّی کشور ـ‌ که به راحتی قابل تجدید نیست ـ، برداشت می‌شود و به این مسئله، آتش‌سوزی‌های مکرّر را نیز باید اضافه کرد که موجب تخریب سریع‌تر آن شده است.
درباره مراتع هم باید گفت با تمام اهمیتی که مراتع، در تنظیم نظام توزیع طبیعی آب و آبخیزها، جلوگیری از جریان سیلاب‌ها و همین طور تولید علوفه (بویژه برای دام‌های عشایر) و در نتیجه تولید گوشت قرمز و نیز در محصولات متفرّقه دارویی و صنعتی و خوراکی دارد، سرعت تخریب آنها از تخریب جنگل هم سریع‌تر است و دردناک‌تر، این جاست که این تخریب، در کشوری روی می‌دهد در باورهای دینی مردمش، درختکاری را مقدّس شمرده است: پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: هر که درختی بنشاند، به اندازه میوه‌ای که از آن درخت به عمل می‌اید، پاداش برای وی ثبت می‌شود».3

سوخت و انرژی

انرژی، موتور حرکت هر جامعه به شمار می‌اید. چرخ صنعت، بر مدار انرژی می‌چرخد و تولید و مصرف اصولی و منطقی آن، بیانگر رشد و پیشرفت هر کشور است. خوش‌بختانه کشور ما، دارای منابعی سرشار از انرژی (بویژه نفت و گاز) است و در زمینه انرژی‌های دیگر (مانند جریان آب و باد و انرژی‌های نو مانند انرژی خورشیدی و زمینْ‌گرمایی) شرایط مطلوبی دارد؛ امّا با بالا رفتن استانداردهای زندگی و سطح رفاه عمومی جامعه و شیوه‌های نادرست مصرف در بخش‌های مختلف حمل و نقل و صنعت و کشاورزی، سطح مصرف انرژی در کشور، به صورت بی‌رویه افزایش یافته است. برای مثال: سالانه، میلیاردها ریال یارانه فقط برای وارد کردن بنزین از خارج، از سوی دولت پرداخت می‌شود. بیشترین مصرف‌کننده انرژی در کشور، بخش خانگی و حمل و نقل است که کم‌ترین نقش را در تولید به عهده دارند. این درست بر عکس کشورهای توسعه‌یافته است که بیشترین مصرف انرژی را در بخش صنعت دارند و از این راه، کسب درآمد می‌کنند. این مصرف بی‌رویه انرژی در کشور، سالانه، علاوه بر تحمیل کردن هزینه‌های هنگفت بر دوش دولت و جامعه، موجب آلودگی محیط زیست نیز می‌شود.

بهینه‌سازی یا بهبود بهره‌وری

جهان هستی، سرشار از نعمت‌ها و امکانات بی‌شماری است که خالق هستی، در خدمت بشر قرار داده است. قرآن در این باره می‌فرماید: از هر چه خواستید، به شما بخشید. اگر در صدد شمارش نعمت خدایید، نخواهید توانست آن را به شمار درآورید».4
اگر چه نعمت‌های الهی بی‌شمار است، ولی بی‌حساب نیست. از این رو، باید در راه خیر و صلاح خود و جامعه، از آنها درست استفاده کرد. در حال حاضر، در جامعه ما، نعمت‌ها و منابع فراوانی وجود دارد که دانسته و ندانسته، از آنها استفاده درستی نمی‌کنیم. از این رو لازم است این نعمت‌ها و منابع را بهتر بشناسیم و در مرحله دوم، از اسراف و زیاده‌روی و هر گونه استفاده نادرست از نعمت‌ها (که از موانع اصلی توسعه و رشد مادّی و معنوی جوامع است) بپرهیزیم.
به دست آوردن دانش و تخصّص لازم، یکی از شیوه‌های صحیح بهره‌گیری از منابع و نعمت‌هاست. گاهی ممکن است امکانات و منابع فراوانی در دست باشد، ولی انسان به دلیل ناآگاهی و نداشتن تخصّص لازم، نتواند از آنها بهره کافی ببرد. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: هیچ کاری نیست مگر این که در انجام آن، نیازمند آگاهی هستی».5 همچنین به نقش مدیریت کارآمد در بهره‌گیری بهینه از منابع، امکانات و نعمت‌های الهی، نباید بی‌توجّه بود؛ زیرا به کمک آن می‌توان توانایی‌ها و استعدادهای نهفته در وجود انسان‌ها را کشف کرد و پرورش داد و از کم‌ترین منابع، بیشترین بهره‌برداری را به عمل آورد. بالا بردن سطح فرهنگ جامعه، بهره‌گیری مناسب از مفاهیم و ارزش‌های معنوی و اسلامی، برنامه‌ریزی و مدیریت زمان و مکان، از دیگر اصولی است که می‌توان برای پیشبرد بهره‌وری از آنها استفاده کرد.

پی‌نوشت‌ها:

1. نهج الفصاحة، ص380)
2. فصل‌نامه جنگل و مرتع، ش65، ص16
3. نهج الفصاحة، ص707
4. سوره ابراهیم، ایه34
5. اصول کافی، ج5، ص113
1. نهج الفصاحة، گردآوری و ترجمه: ابو القاسم پاینده، تهران: جاویدان، 1375.
2. نهج البلاغة، ترجمه: سید جعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی، 1371.
3. بهره‌وری در پرتو اسلام، حسین بافکار، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
5. مدیریت بهره‌وری، جوزف برد کو نیکو، مترجم: محمّد رضا ابراهیمی، تهران: کیهانک.
6. سازمان بهره‌وری ملّی ایران (مجموعه سخنرانی‌های دومین سمینار بهره‌وری)، تهران: بصر.
7. روان‌شناسی بهره‌وری، محمود ساعتچی، تهران: ویرایش.
8. منابع و مسائل آب ایران، محمود صداقت، تهران: پیام نور.
9. فصل‌نامه جنگل و مرتع، شماره 65 (1383).
10. اقتصاد روستایی، حسین آسایش، تهران: پیام نور.
برگرفته از : مجله حدیث زندگی -فروردین و اردیبهشت 1387، شماره 40
منبع: http://www.hawzah.net
/خ